Maartensdijk en De Nieuwe Hollandse Waterlinie

Op deze site willen we af en toe langere, verdiepende stukken publiceren als daar aanleiding toe is. De stukken zijn bedoeld om u meer informatie te verschaffen over belangrijke onderdelen van de Maartensdijkse historie. Daarom zullen de stukken ook voorzien worden van bronvermeldingen en links naar belangrijke informatie op internet.
Naar aanleiding van erkenning van de Nieuwe Hollandse Waterlinie (NHW) als werelderfgoed op 26 juli 2021 gaan wij in dit stuk uitgebreid in op de NHW in de voormalige gemeente Maartensdijk.

Erfgoed
Typisch voor ‘Nederland Waterland’ is het grote aantal waterlinies dat onze defensie heeft geteld. Wel tien van deze linies in Nederland steunden in de loop der eeuwen op het gebruik van onderwaterzettingen als bijzondere hindernis. Zo kennen we o.a.: de Friese Waterlinie (1580 – ca. 1700) die al dateert van de Tachtigjarige Oorlog en die werd ingezet in het Rampjaar 1672. De Hollandse Waterlinie, zowel de Oude- als de Nieuwe, vormde vanaf het Rampjaar 1672 eeuwenlang de ruggengraat van onze defensie.
In 1996 nam UNESCO de Stelling van Amsterdam op de Werelderfgoedlijst op. In juli 2021 volgde de Nieuwe Hollandse Waterlinie als uitbreiding op de Stelling van Amsterdam.
Samen vormen zij het werelderfgoed De Hollandse Waterlinie, een compleet monument van verdediging van het land met water als bondgenoot.
Het toekennen van de UNESCO Werelderfgoed status is een kroon op het werk van velen. De UNESCO-status van de Nieuwe Hollandse Waterlinie is een soort Michelinster voor het erfgoed. Het is goed voor het toerisme en voor het behoud en ontwikkeling van dit rijksmonument. In de afgelopen jaren zijn veel forten en vestingen gerenoveerd en ze hebben nieuwe functies gekregen. In het Waterliniemuseum op Fort bij Vechten in Bunnik komt het verhaal van de Nieuwe Hollandse Waterlinie tot leven.

Maartensdijk
Op het grondgebied van de gemeenten Westbroek, Achttienhoven en Maartensdijk zijn in drie fasen in de 19e eeuw vijf forten gebouwd. Het gaat om vijf van de 45 forten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie: De Klop, De Gagel, Ruigenhoek, Blauwkapel en Voordorp.
Richting de Bilt en Utrecht liggen nog de forten ‘Aan de Biltstraat’ (tegenwoordig Fort De Bilt), Fort Hoofddijk en Fort Het Vossegat. In Maarssen liggen nog het Werk bij Maarsseveen en Fort Tienhoven.

Tekst wordt vervolgd onder de foto’s

De ‘Maartensdijkse’ forten
Wij maakten van alle forten een korte beschrijving met verwijzingen naar internet en waar mogelijk naar artikelen in het tijdschrift St Maerten.
Klik op de naam voor meer info …

Fort de Klop

Fort de Gagel

Fort Ruigenhoek

Fort Blauwkapel

Fort Voordorp

Recente luchtfoto’s en oude ‘memoriekaarten’ van de ‘Maartensdijkse’ forten.
Elke foto is ca 6 seconden zichtbaar. Klik op de filmstrip voor een diavoorstelling, die u zelf kunt bedienen met de links/rechts symbooltjes op de foto. Druk op esc om terug te keren.
Bronnen: Programma Nieuwe Hollandse Waterlinie en Kenniscentrum Waterlinies

Ongeldige of onvolledige url gegeven

De Maartensdijkse forten behoorden volgens de Memorie van Verdediging tot één fortengroep. De bezetting van de forten en de bevoorrading werden tijdens een mobilisatie binnen de fortengroep geregeld.
De Memorie van Verdediging is een soort draaiboek voor elk fort, waarin stond hoe het fort in oorlogstoestand in staat van verdediging moest worden gebracht. De ‘memoriekaart’ maakte deel uit van het draaiboek.

In het boek De Frans Duitse oorlog van Anne Doedens en Liek Mulder leest men:
‘In de jaren 1867-1870 werd rond Utrecht een vooruitgeschoven verdedigingslinie aangelegd. […] De stad Utrecht was belangrijk. Er lagen een kleine vijfduizend man in Zeist, op de Houtense Vlakte en in de forten De Bilt, Vossegat, Vechten, Ruigenhoek, De Gagel, Tienhoven, Nieuwersluis, Blauwkapel, Voordorp en Lunetten. [..]’
De verdedigingslinie van de NHW was dus net klaar voor de mobilisatie van 1870-1871 in verband met de Frans-Duitse oorlog.

Zonder overdrijving kan gezegd worden dat de vijf ‘Maartensdijkse’ forten een belangrijke schakel vormen in de Nieuwe Hollandse Waterlinie en in het bijzonder in de Stelling van Utrecht.

Aanleg
De forten Blauwkapel en De Gagel werden aangelegd in de eerste bouwperiode van de Nieuwe Hollandsche Waterlinie (1816 – 1826). Fort de Klop in de tweede bouwperiode (1841 – 1864) na de afscheiding van België (1839). De derde bouwperiode (1867- ca. 1872) volgde na de uitvinding van geschut met ‘getrokken loop’ (ca. 1860). Dit ver dragende en nauwkeuriger geschut maakte duidelijk dat veel werken in de Waterlinie toch zeer kwetsbaar waren. De forten misten dekkingsmogelijkheden voor manschappen en materieel. Er was behoefte aan bomvrije remises voor geschut en bomvrije kazernes voor de manschappen. Bovendien dienden de wallen te worden verzwaard. Door de toegenomen reikwijdte van de projectielen moesten de steden Naarden en Utrecht, die hierdoor in de frontlinie kwamen te liggen, op grotere afstand worden verdedigd. De forten Ruigenhoek en Voordorp zijn in deze derde bouwperiode gebouwd.

In actie
De NHW is 3 keer in staat van verdediging gebracht; de ‘Maartensdijkse’ forten werden daarbij ook bemand. De eerste keer gebeurt dit tijdens de Frans-Duitse oorlog in 1870. Aan het begin van de Eerste Wereldoorlog in 1914 wordt de NHW voor de tweede keer volledig bemand en in stelling gebracht. Bij de mobilisatie van 1939 voor de Tweede Wereldoorlog wordt de waterlinie voor de laatste keer voor militaire doeleinden ingezet. Begin 1940 wordt de Grebbelinie de belangrijkste verdedigingslijn. De Nieuwe Hollandse Waterlinie vormt de tweede lijn, die nog gebruikt kan worden als de frontlijn zou vallen. Voordat het echter zover is, bombarderen de Duitsers de stad Rotterdam en capituleert Nederland.

Einde
De Kringenwet uit 1853 is het uitgangspunt voor het bepalen van de mate van openheid van de werelderfgoederen de Nieuwe Hollandse Waterlinie en de Stelling van Amsterdam.
In de Kringenwet waren om alle Nederlandse vestingwerken 3 zones gedefinieerd met beperkingen voor het bouwen van huizen en het beplanten met opgaand hout. Tussen een vestingwerk en de eerste kring mocht slechts met toestemming van de minister van Oorlog worden gebouwd, en dan uitsluitend met brandbare materialen als hout en riet. Ook golden er beperkende bepalingen voor het planten van opgaand hout.
Met de intrekking van de Kringenwet in 1963 kwam een einde aan de Nieuwe Hollandse Waterlinie. De forten in de NHW verloren hun militaire betekenis. Sinds het intrekken van de beperkingen in 1963 zijn de kringen meer bebouwd geraakt en is er ook meer opgaand hout verschenen.
Gelukkig is er met de Werelderfgoedstatus van de Nieuwe Hollandse Waterlinie meer aandacht voor behoud en herstel van de forten, de andere monumenten én de omgeving.

Verder lezen …
Deze tekst is in hoofdzaak ontleend aan de Complexomschrijvingen van – onder meer- Fort Ruigenhoek, door de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, aangevuld met enkele andere bronnen. De bronnen zijn alfabetisch gerangschikt. Op enkele uitzonderingen na, zijn alle bronnen terug te vinden op het internet. Wij geven daarom de hyperlinks als startpunt voor meer gedetailleerde informatie.

Internet
De Vierklank 5 februari 2019
Forten Info, Militair Erfgoed in Nederland en België; René G.A. Ros
Kenniscentrum Waterlinies
Nieuwe Hollands Waterlinie
Programma Nieuwe Hollandse Waterlinie
Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed
St Maerten
. 1990 Nummer 5
. Fort Voordorp als onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie, D. Koen
. 1992 Nummer 9
. Fort Blauwkapel, D. Koen

Voor boekenlezers
Anne Doedens & Liek Mulder, De Frans-Duitse Oorlog 1870-1871
‘De moeder van De Grote Oorlog’
Walburgpers serie Oorlogsdossiers, 2015

Fred Gaasbeek, Dorp en fort Blauwkapel
Reeks Hollandse Waterlinie Erfgoed
Stokerkade, cultuurhistorische uitgeverij

Douwe Koen, Fort aan de Klop
Reeks Hollandse Waterlinie Erfgoed
Stokerkade, cultuurhistorische uitgeverij

Douwe Koen, Fort Ruigenhoek
Reeks Hollandse Waterlinie Erfgoed
Stokerkade, cultuurhistorische uitgeverij

We zijn benieuwd naar uw reacties op het dossier ‘Maartensdijk en De Nieuwe Hollandse Waterlinie’. Uw verbeteringen, aanvullingen en suggesties zijn van harte welkom. U kunt een bericht sturen aan webmaster@historischeverenigingmaartensdijk.nl.